Kraniyal Sinirler
Kraniyal sinirlerin anatomisi öğrenciler arasında her zaman zorlu bir konudur. Bu konuyu daha anlaşılır bir dille anlatmak için elimden geldiğince özetlemeye çalıştım. Kraniyal sinirlerin anatomisi pek çok vücut fonksiyonunu kontrol ettikleri için hemen hemen tüm uzmanlıklar için gereklidir. Öyleyse, anlaşılması zor olan bu damgayı kıralım ve bu önemli nöroanatomi konusunu bir kez daha herkes için öğrenelim.
Sinir sistemi santral ve periferik olarak iki bölümden incelenir. Periferik sinir sistemi, merkezi sinir sistemi ile periferdeki hedef vücut bölümleri arasında bağlantı sağlar. Böylece vücudun bir bütün olarak hareket etmesi sağlanmış olur. Periferik sinir sistemi içinde 12 çift kraniyal sinir, 31 çift spinal sinir ve otonom sinir sistemi yer alır. Bir periferik sinir taşıdığı lif tipine göre duysal, motor ya da karma tipte olabilir. Reseptörler aracılığıyla periferden aldığı bilgileri merkezi sinir sistemine taşıyan sinirlere duysal sinirler, merkezi sinir sisteminden aldığı cevapları periferdeki hedef yapıya ileten sinirlere ise motor sinirler denir. Bir periferik sinir hem duyu hem de motor tipte lifler içeriyorsa buna karma sinir adı verilir.
Bir sinirin işlevi, vücut ve beyin arasında duyusal ve/veya motor bilgileri taşımaktır. Bilgi beyinden perifere gidiyorsa efferent (motor) bir sinirdir. Çevreden beyne gidiyorsa, afferent (duyusal) bir sinirdir. Her ikisini de yapan sinirler karışık sinirlerdir. Her zaman karışık olan spinal sinirlerin aksine, kraniyal sinirler tamamen motor, tamamen duyusal veya karışık olabilir.
Bu kategorileri birleştirmek, bir sinirin fonksiyonel bileşenlerini tanımlamamızı sağlar. Örneğin, sinir lifleri yalnızca özel duyusal bilgiler taşıyorsa, buna özel afferent sinir denir. Dokunma, basınç, ağrı, sıcaklık gibi diğer duyusal bilgi türlerini taşıyorsa, genel afferent sinirdir. Sinir düz kas, kalp kası veya bezlerine bilgi taşıyorsa, visseral efferent sinirdir. Cilde veya iskelet kasına bilgi taşıyorsa somatik efferent sinirdir. Viseral terimi genellikle otonomik (sinir sistemi) ile eşanlamlı olduğundan, genel viseral sinirlerin hedef organlara/organlardan otonom sinir lifleri taşıdığına dikkat edin. Bunun istisnası, özel visseral efferentlerdir. Kaslar, tendonlar ve eklemler gibi somatik yapılardan hareket ve konum bilgisi (propriosepsiyon) genel somatik afferent sinirler tarafından taşınır. Son olarak, özel bir somatik efferent sınıflandırması olmadığını unutmayın. Kranyal sinirler taşıdıkları liflerin fonksiyonlarına göre yedi tip lif içerir.
Genel somatik afferent (GSA); ağrı, ısı, dokunma ve basınç gibi dış ortamdan kaynaklanan (eksteroseptif) duyular ile kas, eklem ve tendonlardan gelen propriyoseptif duyuyu taşır.
Genel somatik efferent (GSE); çizgili kasların innervasyonunu sağlayan liflerdir.
Genel visseral afferent (GVA); iç organlar, kan damarları ve bezlerin kimyasal ve mekanik durumuyla ilgili duyuları taşır. Genel visseral efferent (GVE) liflerle beraber seyreder.
Genel visseral efferent (GVE); iç organ ve damarların düz kaslarını innerve eden otonom lifleri taşır.
Özel somatik afferent (ÖSA); görme, işitme ve denge duyularıyla ilgili lifler taşır.
Özel visseral afferent (ÖVA); koku ve tat duyusuyla ilgili lifler taşır.
Özel visseral efferent (ÖVE); brankiyal arkustan gelişen çizgili kasları (mimik ve çiğneme kasları ile larinks, farinks ve yumuşak damak kasları) innerve eden lifleri taşır.
Nervus olfactorius (CN I)
Açıklama: Burun boşluğu içindeki koku alma mukozasını inerve eden özel bir somatik afferent sinirdir. Koku ile ilgili bilgileri beyne taşır. Fila olfactoria adı verilen koku alma sinirinin birçok dalı, burun boşluğundan etmoid kemiğin kribriform plakasından geçer. Koku alma yolu olarak devam eden koku soğancığında sonlanırlar. Beyinde, koku alma yolunun lifleri koku alma korteksinde (piriform korteks, amigdala , entorhinal korteks) dağılır ve sonlanır . Koku alma sinirinin kendine özgü bir çekirdeği yoktur. Bunun yerine hücre gövdeleri koku alma alanında bulunur -burun boşluğunun çatısını kaplayan burun mukozası. Lezyonunda: Anosmi (tam koku kaybı), en sık anosmiye neden olan kafa travmalarının sırasıyla yüz, frontal ve oksipital bölgelerde olduğu gösterilmiştir.
Nervus opticus (CN II)
Açıklama: Gözden çıkan optik sinir, ışık duyumunu oksipital kortekse kadar bilateral götürür. Yani insanoğlu tek bir gözü ile görse bile, yarısı aynı taraftaki 17. alana (Broadmann 17: Primer görme korteksi) giderken diğer yarısı karşı tarafın 17. alanına gider. Optik sinir gözün retinasını inerve eden ve beyne görsel bilgi getiren özel bir somatik afferent sinirdir. Nöral lifler, retinanın fotoreseptörlerinden kaynaklanır. Optik diskte birleşerek optik siniri oluştururlar. Optik sinir, optik kanal yoluyla yörüngeyi terk eder. CN II'nin de kendi çekirdeği yoktur, bunun yerine hücre gövdeleri retinada bulunur. Optik sinir, beynin görsel röle merkezleriyle sinaps yapar. Lezyonunda: Lezyon yerine farklı sorunlar görülür. Lezyon optik kiazmada ise örneğin hipofiz bezinde tümöral büyüme olursa sol ve sağ gözün mediyalinlden gelen lifleri yani nazal retinadan gelen lifler taşınamaz. Nazaldan gelen lifler de görme alanının lateralini gördüğü için lateraller görülemez. Bu duruma bitemporal heteronim hemianopsi denir.
Nervus oculomotorius (CN III)
Açıklama: Hem somatik hem de visseral efferent motor sinirdir. Mesencephalon seviyesinde beyin sapını terk eder. Bu, iki çekirdeğe sahip olduğu ve iki tip efferent lif taşıdığı anlamına gelir. Adından da anlaşılacağı gibi, okülomotor sinir, gözü inerve eden başlıca motor sinirdir. Orta beyinden kaynaklanır ve göz hareketini, göz bebeğinin daralmasını (miyozis) ve lens yerleşimini sağladığı yörüngeye girmek için üstün yörünge fissürü yoluyla kafatasını terk eder. Üst göz kapağını kaldırır, pupillaların daralmasını sağlar. Lezyonunda: Okülomotor sinir felcinde sadece lateral rectus ve süperior oblik kası çalışacağı için dışa aşağı şaşılık olur. Göz küresi içe fikse ise lateral rektus felci vardır. Göz küresi dışa fikse ise okülomotor sinir felci vardır. Her iki tip lezyonda da horizontal bakış sırasında çift görme söz konusudur. Pitozis görülebilir.
Nervus trochlearis (CN IV)
Açıklama: En ince, saf motor bir kranyal sinirdir. Mesencephalon seviyesinde beyin sapını terk eder ve fissura orbitalis superiordan orbitaya girer. Ekstraoküler göz kaslarından yalnızca m. obliquus superioru innerve eder. Diğer bütün kranyal sinirler beyin sapını ön ya da yan bölgeden terk ederken, nervus trochlearis arkadan terk eder ve bütün lifleri çapraz yapar. Lezyonunda: Birey kitap okurken ya da burnunun ucunu görmesi gerektiği durumlarda zorluk yaşar. Dik merdivenden aşağı inerken çift görür. Troklear sinir felcinde vertikal diplopi yani vertikal (dikey) eksende çift görme ortaya çıkar. Sol gözde troklear sinir hasarı varsa sol göz aşağı içe ve aşağı dışa bakamaz. 4. kranyal sinir felcinde hasta başını sağlam gözün tarafına eğerse diplopi düzelir. Bir çok hasta bu şekilde telafi edici bir mekanizma olarak başını sağlam göz tarafına eğer. Bu duruma konjuge bakış felci denir.
Nervus trigeminus (CN V)
Açıklama: Kranyal sinirlerin en kalın olanıdır. N.trigeminus; baş ve yüzün ağrı-ısı, dokunma, basınç duyularını alır ve pharyngeal arkustan gelişen kaslara motor innervasyon götürür. Pons seviyesinden büyük bir duyu kökü ve küçük bir motor kök olarak ayrılan n. trigeminusun üç büyük periferik dalı vardır (trigeminus = üçüz). N. ophtalmicus (V1): N. trigeminusun en ince dalıdır. Saf duysal sinirdir. Alın derisi, üst göz kapakları, kornea, konjunktiva, lakrimal bez (gözyaşı bezi) ve burun mukozasının üst bölümünden aldığı duyuları taşır.N. maxillaris (V2): Saf duysal sinirdir. Alt göz kapakları, yanak, üst dudak, üst çene dişleri-dişetleri ve damaktan duyuları alır. N. mandibularis (V3): Hem duyu (GSA) hem motor lifler taşıyan n. trigeminusun en kalın dalıdır. Alt dudak, alt çene dişleri-diş etleri, ağız tabanı, dilin 2/3 ön bölümü ve çene derisinden aldığı duyuyu taşır. Ayrıca çiğneme kasları (mm. masticatorii), ve birçok kası innerve eder. Burun ucu da dahil olmak üzere gözler, alın ve saçlı derinin ön kısmının duyusunu oftalmik dal alır. Burun kanatları, burun mukozası ve maksilla yani üst çenenin duyusunu maksillar dal alır. Mandibulanın yani alt çenenin tüm duyusunu ise mandibular dalı alır. Mandibular dal ayırıca orta kulağa dal vererek kulak zarının gerginliğini sağlar. Muskulus tensor timpaniyi innerve ederek kulak zarının gerginliğini sağlar. Dile n. Lingualis dalını vererek dilin ön 2/3’ünün genel duyusunu alır (Basınç, titreşim, ince dokunma, eklem pozisyon). Mandibular dal ayrıca buksinatör kası hariç tüm çiğneme kaslarınının motor innervasyonunu yapar. Motor: Çiğneme kasları, milohyoid , digastrik ön karın , tensör timpani kasları.Duyusal: Kafa derisi, yüz, yörünge, paranazal sinüsler, dilin ön üçte ikisi. Lezyonunda: N. trigeminus hasarlarında, ilgili dalın duyusunu aldığı bölgede duyularında azalma ya da kaybolma gözlenir. N. mandibularis hasarında, alt çene lezyon tarafına doğru deviye olur. Kornea refleksi görünmeyebilir. Yüz bölgesinin duyusu olmayabilir.
Nervus abducens (CN VI)
Açıklama: Saf motor sinirdir. Ekstraoküler göz kaslarından yalnızca m. rectus lateralisi innerve eder. Rektus kası göz küresini yana çekerek abduksiyon yaptırır böylece dışa baktırır. Lezyonunda: Nistagmus (gözde istemsiz hareketler), diplopi, strabismus (şaşılık) görülür. Lateral rektus felç olur ve içe şaşılık ortaya çıkar. Kişi yatay bakış sırasında çift görür.
Nervus facialis (CN VII)
Açıklama: Yüz siniridir. Motor ve duysal lif içeren mixt bir sinirdir. Pons seviyesinde başlayan n. facialis, kemik içinde en uzun seyreden kranyal sinirdir. Bu sinir dilin 2/3 ön bölümünden tat duyusu taşır. N. facialis motor ve duysal tipte lifler taşır. N. facialis hasarlarında yüz felci, tükürük ve gözyaşı sekresyonunda bozulma ve buna bağlı ağız ve göz kuruluğu, dilin 2/3 ön bölümünde tat duyusu kaybı, m. stapediusun çalışmamasına bağlı hiperakuzi (seslere karşı aşırı duyarlılık) ve kornea refleksinde kayıp gözlenir. Yumuşak bir cisimle (örneğin pamuk) kornea ya da konjunktivaya dokunulduğunda bu uyarıyı n. trigeminusun n. ophtalmicus (V1) dalı alır ve beyin sapındaki ilgili çekirdeğine iletir. Bu çekirdekten çıkan uyarı n. facialise ulaştırılır. N. facialis ise her iki taraf m. orbicularis oculiyi (göz kapaklarını kapatır) uyararak üst ve alt göz kapaklarını kapatır. Buna kornea refleksi denir. Lezyonunda: Eğer fasyal sinirin motor dalları kafatasını terk ettiği stilomastoid foramende çeşitli sebeplerle sıkışırsa Periferik tip fasyal paralizi (Periferik tip yüz felci) ortaya çıkar. Bu durumda aynı yüz yarımında istemli mimiklerin tamamı gider. Diğer adı Bell’s palsy’dir. Periferik tipte fasyal paralizinin en hafif formudur. Santral Tip (supranükleer tip) Fasyal Paralizi ise primer motor korteks ya da kapsüla interna tutulumunda ortaya çıkabilir. Üst yüz yarımı her iki primer motor korteksten emir alırken, alt yüz yarımı aynı elimiz gibi karşı taraf primer motor korteksten emir alır. Supranükleer lezyonlarda karşı taraf alt yüz yarımı etkilenir.
Nervus vestibulocochlearis (CN VIII)
Açıklama: İşitme ve dengeyle ilgili sinirdir. Saf duysal bir sinirdir. N. vestibulocochlearis, craniumu terk etmeyen tek kranyal sinirdir. N. vestibulocochlearis, n. vestibularis ve n. cochlearis isimli iki sinirin birleşmesiyle oluşur. N. vestibularis, dengeyle ilgilidir. N. cochlearis ise işitmeyle ilgilidir. İç kulaktaki cochleadan ses uyarılarını alır. Lezyonunda: Hasarlarında işitme kaybı gözlenir.
Nervus glossopharyngeus (CN IX)
Açıklama: Kranyal sinirlerin en küçüğüdür. Motor ve duysal lif içeren mixt bir sinirdir. N. vagus ve n. accessoriusla birlikte beyin sapını aynı oluktan terk eder. Bu sinir; dilin 1/3 arka bölümünden tat duyusu taşır. Lezyonunda: N. glossopharyngeus lezyonlarında dilin 1/3 arka bölümünün tad ve somatik duyusu kaybolur, uvula lezyonun karşı tarafına deviye olur. Gag refleksi kaybolur.
Nervus vagus (CN X)
Açıklama: En uzun ve en geniş dağılıma sahip olan kranyal sinirdir (vagus = gezgin). Motor ve duysal lif içeren mixt tip sinirdir. Bu sinir; a. carotis communis ve v. jugularis interna ile birlikte boyun damar-sinir paketini oluşturur. Bu sinir toraks ve diaphragmayı delerek karın boşluğuna da ulaşıp birçok iç organ etrafına dağılmaktadır. Vagus; epiglottis çevresinden tad duyusunu taşır. Lezyonunda: N. vagus lezyonlarında, aynı taraftaki farinks larinks ve yumuşak damak kaslarındaki paralizi sonucu yutma güçlüğü (disfaji), solunum güçlüğü (dispne), konuşma güçlüğü (disfoni) gözlenir. Ayrıca n. glossopharyngeus lezyonunda olduğu gibi uvula lezyonun karşı tarafına deviye olur ve gag refleksi kaybolur.
Nervus accessorius (CN XI)
Açıklama: Motor bir sinirdir. İki kök hâlinde başlar. Medulla oblongatadan başlayan kranyal kökü, medulla spinalisin ilk beş servikal segmentinden başlayan spinal kökü vardır. Spinal lifleri ise m. sternocleidomastoideus ve m. trapeziusu innerve eder. Lezyonunda: N. accessoriusun hasarında m. trapeziusun fonksiyon kaybına bağlı düşük omuz, m. sternocleidomastoideusun fonksiyon kaybına bağlı olarak yüzün karşı tarafa döndürülmesi zorlaşır.
Nervus hypoglossus (CN XII)
Açıklama: Hipoglossal sinir, konuşma ve yutma gibi önemli ağız fonksiyonlarında önemli bir rol oynar. Dilin motor innervasyonundan sorumludur. Saf motor sinirdir. Palatoglossus hariç dilin tüm ekstrensek ve intrensek kaslarını innerve eder. Lezyonunda: Hasarında dil ağızdan çıkarıldığında lezyon tarafına doğru bükülür.
Duyusal kraniyal sinirler: Olfaktör sinir (CN I), optik sinir (CN II), vestibulokoklear sinir (CN VIII)
Motor kraniyal sinirler: Okülomotor sinir (CN III), troklear sinir (CN IV), abdusens siniri (CN VI), aksesuar sinir ( CN XI), hipoglossal sinir (CN XII).
Karışık kraniyal sinirler: Trigeminal sinir (CN V), fasiyal sinir (CN VII), glossofaringeal sinir (CN IX), vagus siniri (CN X).
Referanslar:
- https://cdn-acikogretim.istanbul.edu.tr/auzefcontent/21_22_Guz/anatomi_oc/8/index.html
- https://www.kenhub.com/en/library/anatomy/the-12-cranial-nerves
- https://www.medicalnewstoday.com/articles/326621#summary
- https://brain.oit.duke.edu/lab04/lab04.html
- https://www.researchgate.net/publication/337906156_Koku_ve_Tat_Algisi
- https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/227947
- https://jag.journalagent.com/adlitip/pdfs/ADLITIP_25_3_229_233.pdf
- https://jag.journalagent.com/kuhead/pdfs/KUHEAD_1_1_6_9.pdf
