Alzheimer ve Pragmatik Dil Bozuklukları
Bu çalışma, Alzheimer hastalarında görülen pragmatik dil bozukluklarının bir envanterini oluşturmayı, bu bozuklukları örnek vakalarla açıklamayı ve hastaların demografik özelliklerinin bu bozukluklar üzerindeki etkilerini belirlemeyi amaçlamıştır. Çalışmanın yöntem kısmı, yaş, eğitim seviyesi ve hastalık evresi gibi demografik değişkenlere göre sınıflandırılmış 20 Alzheimer hastası ile 20 sağlıklı yaşlı bireyden oluşan bir kontrol grubunu içermektedir. Katılımcılarla yapılan görüşmelerde, doğal dil çıktısı elde etmek için serbest çağrışım tekniği kullanılmış ve konuşmalar SALT yazılımıyla analiz edilmiştir.
Değerlendirmede, hastaların semantik bozulmalardan kaynaklanan pragmatik dil bozuklukları belirlenmiş ve evrelere göre sınıflandırılmıştır. Çalışma kapsamında Alzheimer hastalarında görülen 19 farklı pragmatik dil bozukluğu tanımlanmıştır. Bu bozukluklar Tablo-1'de sıralanmıştır. Sonuçlara baktığımızda pragmatik dil bozukluklarının şiddeti, Alzheimer hastalığının erken evresinde hafif, orta evresinde belirgin ve ileri evresinde ağır düzeyde olacak şekilde sıralanmaktadır. Eğitim seviyesi yüksek olan ve düzenli iletişim kuran bireylerde ise bu bozuklukların daha az görüldüğü belirlenmiştir.
Bu çalışma, dil ve konuşma terapisi alanında Türkiye'de sınırlı sayıda olan pragmatik dil bozuklukları ile ilgili literatüre önemli bir katkı sağlamaktadır. Pragmatik dil bozukluklarının erken tanı açısından taşıdığı önem ve bu bozuklukların tespitine yönelik mevcut durumun değerlendirilmesi dikkate alınmalıdır.
Tablo-1: Alzheimer hastalarının evrelere göre yaşadıkları pragmatik dil bozuklukları
Pragmatik Dil Bozuklukları | 1. Evre Örneği | 2. Evre Örneği | 3. Evre Örneği |
Soyut Dili Anlama ve Kullanma Yetersizliği | “İçi sizi, içi beni, içi beni dışı sizi yakıyor.” ("Dışı seni, içi beni yakar" sözünü yeniden üretmeye çalışır.) | “Oğlumun, çocukları severler, gülü seversin, oğlum, gülü, başına katlanırsın” ("Gülü seven dikenine katlanır" atasözünü yeniden üretmeye çalışır.) | "Sanırım böyle insanlara karşı soğuk davranırsınız." denildiğinde şunları söyledi: “Hayır, soğuksam montumu giyerim.” |
Uzun Cümle Kuramama | "Çocuğunuz var mı, varsa onlardan bahsedebilir misiniz?" diye sorulduğunda “Evet, çocuklarım var. Tabii ki var.” | O gün ne yapacağı sorulduğunda: “Bugün buradayım. Burada.” | "Bahçede ne yaptın, günün nasıl geçti?’’ diye sorulduğunda: “Bugün? İyiydi, iyiydi.” |
Tekrarlar (Perseverasyon) | Memleketi sorulduğunda: Alzheimer hastası Z.T., “Erzurum, Erzurum, Erzurum, siz Erzurumlu musunuz?” | “Yaşar Nuri Öztürk, profesör, profesör.” | "Yemek yedin mi? Acıktın mı?" Diye sorulduğunda: “Yedim, yedim, yedim, evet.” |
Tekrarlar (Ekolali) | "Yaz gibi geliyor, değil mi? denildiğinde, “Yaz gibi, yaz gibi.” | "Elli yaşında mısın? sorulduğunda, “Elli, elli, elli.” | "Nerede doğdun?" diye sorulduğunda, “Doğdu, doğdu, doğdu.” |
Konuşma Bağlamını Takip Edememe | "Bu kedi çok güzel, senin mi?" diye sorulduğunda, “Bu kedi çok güzel. İngilizce konuşabilirim.” | "Şu anda hava nasıl?" diye sorulduğunda, “Şu anda orada kalmıyorum.” | "Odada ne var?" diye sorulduğunda, “Bunlar benim değil, burası otel.” |
Gruplama Davranışında Azalma | "Hangi şeyler kahverengidir?" diye sorulduğunda, “Bir ağaç. Bir ağaç, bir masa.” | "Sağlıkla ilgili doktorluk dışında başka hangi meslekler var? diye sorulduğunda, “Doktor, hemşire, hastanede beyaz giyenler.” | "Peki köyde başka hangi hayvanlar var?" diye sorulduğunda, “Koyunlar var, hayvanlar koşuyor.” |
| Hata Yaptığını Fark Etme Ama Düzeltememe | "Müzik dinlemeyi sever misin?" diye sorulduğunda, “Evet, severim. Üzgünüm, çok sevmem.” | Evli olup olmadığı sorulduğunda 2. evre Alzheimer hastası olmadığını söyledi. Ancak görüşmeci kayıtlarında evli olduğunun yazdığını söyleyince hasta, ‘‘Hayır, hayır, evet evliyim" yanıtını verdi. | "Defteriniz var mı?" diye sorulduğunda "İşte burada, yukarıdan getirdim" dedi. Defterin kendisine ait olmadığı hatırlatıldıktan sonra yine de ‘‘Hayır, hayır, yeni getirdim.’’ dedi |
Konuşmanın Ana Fikrini Kavrayamama | Çocukluğunun geçtiği evi tarif etmesi istendiğinde, “Üniversiteden mezun oluyorlar.’’ | Yakın arkadaşı olup olmadığı sorulduğunda, "Oradan geldim, yola çıktım ama uzun sürdü." dedi. | En sevdiği yemeğin ne olduğu sorulduğunda, “Bugün geldim, yarın buradan gideceğim.’’ |
Konuşma Başlatamama | Görüşme bittikten sonra 1. evre AH "Başka sorunuz var mı?" diye sordu. | 2. evre AH, “Kırmızı çiçekler var, isimlerini biliyor musunuz?” diye sordu. | Konuşma başlatmadı. |
| Sorulan Soruyu Anlayamama | "Acı çekiyor musun?" diye sorulduğunda, “Burası hastane, burada kalıyoruz.” | Kitap okuyup okumadığı sorulduğunda, "Bununla ilgili bir işim olsaydı, İngilizceyi mükemmel konuşurdum ama işim farklıydı." | Kaç çocuğu olduğu sorulduğunda, “Otuz yedi doğumluyum, seksen yaşın üstündeyim.” |
Saygılı Dil Kullanımında Eksiklik | “Merhum eşim çok nazik bir beyefendiydi.” | 2. evre AH, "Rica ederim" gibi kelimeler kullandı. | Saygılı dil kullanılmamıştır. |
| ‘Şey’ Kelimesinin Sık Kullanımı | “İnönü şey, şey, savaşa girmedi.” | "Çünkü şeyden beri, yani 12 yaşından beri büyük şey, zorluk yaşadı." | “İlkokulda şey, şey.” |
| Dolambaçlı İfade | "Bu hayvan nerede yaşıyor?" diye sorulduğunda, "Onların yeri var. Kaldıkları yerde evden ayrı bir evleri var" dedi. | İşinin ne olduğu sorulduğunda, "Bir şey sorduklarında cevap veriyorum, yanlış olduğunda düzeltiyorum, işim böyle bir şey." | İstanbul'da başka semt bilip bilmediği sorulduğunda, “Teyzemizin yaşadığı bir yer vardı.” |
Parafaziler (Anlamsal) | "Çorbayı neyle yiyorsunuz?" diye sorulduğunda, “Çorbayı çatal ile yeriz.” | Şemsiyesi olup olmadığı sorulduğunda, “Şemsiye yazın kullanılır.” | "(Pencereyi göstererek) Bunun adı nedir?" diye sorulduğunda, "Kapı, hadi kapıyı açalım, havayı içeri alalım." |
Parafaziler (Neolojizm) | "Tarlada ne kullandınız?" diye sorulduğunda, "Bunlar tarımsal biği kimyasalları" | "Hangi mevsimde sıcak tutan şeyler giyeriz?" diye sorulduğunda, “Kışın daha çok assulu var.” | "Deftere neyle yazıyoruz?" diye sorulduğunda, “Yesin ile yazılır.” |
Cümlelerde Kelime veya Yüklem Atlaması | "Okumayı sever misin?" diye sorulduğunda, "Ben ... Hmm... buraya alabileceğim her kitap. Hastaları ziyarete geldiklerinde, ben bile." | 2. evre AH, “Bir hasta vardı, onu... ederim.” dedi. | Film izlemeyi sevip sevmediği sorulduğunda, “Çok severim. Ben film iz... Ben iz...” (İzlemek fiilini söylemeye çalışır). |
| Sorulara Uygun Yanıt Verememe | "Peki bahçede ne tür nesneler var?" diye sorulduğunda, "Bu benim için yeterli, başka bir şeye ihtiyacım yok. Lükse düşkün değilim." dedi. | Evli olup olmadığı sorulduğunda, “Kızımın iki çocuğu var, Amerika’da yaşıyorlar.” | "Almanya'nın başkentini biliyor musunuz?" diye sorulduğunda, “Almanca konuşamam, oraya yalnızca çalışmaya gittim.” |
Konu Dışına Çıkma | "Daha önce nerede yaşadın?" diye sorulduğunda, “Aslında Ankara'da yaşıyordum. 2015’te kalça kemiğim kırıldı, çok ameliyat geçirdim. Çok fazla ameliyat geçirdim.’’ | "Burada kiminle yaşıyorsun?" sorulduğunda, “Eşimle kavga ederim, sonra hemen sakinleşiriz.” dedi. | "Köydeki tarlanıza ne ekerdiniz?" sorulduğunda, “Domates, salatalık ekerdim. Annem öldü, kardeşim öldü...” |
| Bilgi ve Açıklama Verememe | Çalışmaya katılan 1. evre Alzheimer hastalarında bu tür bir bozukluk gözlenmedi. | "Sizce özellikle İstanbul'da kışlar artık neden bu kadar soğuk değil?" diye sorulduğunda, "Evet, öyle, yani hava artık o kadar fazla değil, ama soğuk değil" | Mesleğini tanımlaması istendiğinde, “Sürekli yıkıyorum, işte böyle yapıyorum.” |
| Özneleri ve Kişi Eklerini Yanlış Kullanma | Çalışmaya katılan 1. evre Alzheimer hastalarında bu tür bir bozukluk gözlenmedi. | “Ayna varım, büyük bir aynam.” ("Bir aynam var, büyük bir ayna" demeye çalıştı.) | “Allah’a şükür. Onu hiçbir şeye sıkılmadı.” ("Tanrıya şükür. Şimdiye kadar herhangi bir sorun yaşamadım." demeye çalıştı.) |
Aletlerin Çalışma Prensibini Açıklayamama | Çalışmaya katılan 1. evre Alzheimer hastalarında bu tür bir bozukluk gözlenmedi. | "Sizce bu saat nasıl çalışıyor?" diye sorulduğunda, "Bu, saatin kaç olduğunu gösteriyor, bu ellerle orada." | "Bu kalemle deftere nasıl yazı yazacağız?" diye sorulduğunda, "Bir kitapta ya da defterde, bir kalemde, şimdi orada ne varsa tabii ki o oluyor" |
KAYNAK
Sakın, B. (2021). Pragmatic language disorders resulting from semantic degradation in patients with Alzheimer’s disease. Clinical and Experimental Health Sciences, 11(3), 523-528.
Fatıma Sena Bahşi
