DİZARTRİLİ ERİŞKİNLERDE OTOMATİK BOOST ARTİKÜLASYON TERAPİSİ
Dizartri nedir?
Dizartri, merkezi veya periferik sinir sisteminde oluşan hasar nedeniyle kas kontrolünün bozulmasından kaynaklanan nörojenik temelli motor konuşma bozukluğudur. Dizartri, konuşma üretiminde yer alan mekanizmaları etkileyebilir ve sonuç olarak konuşma anlaşılırlığında eksikliklere neden olabilir. Tutarsız konuşma sesi artikülasyonu, dizartrinin ayırt edici özelliğidir. Bu alandaki araştırmalar artikülasyonun, dizartride genel konuşma anlaşılırlığına katkıda bulunan konuşmanın en temel boyutu olduğunu göstermiştir. Bozulmuş artikülatör hareketler, ünsüzler ve ünlüler için azalmış akustik kontrastla bağlantılıdır ve bu da anlaşılabilirliğin azalmasına neden olur. Farklı dizartri tipleri arasında nörolojik temeller farklılık gösterse bile, artikülatör hareketler ve akustik sonuçlar üzerindeki etki genel olarak karşılaştırılabilir. Azalmış konuşma anlaşılırlığı olumsuz bir psikososyal etkiye sahiptir. Dizartrili bireylerde günlük yaşam kalitesi olumsuz etkilenir.
Artikülasyon becerilerini geliştirmenin yoğun ve sık terapi gerektirdiğine dair bilimsel ve klinik kanıtlar vardır. Konuşma terapisinin içeriğinin motor öğrenme ilkelerini karşılaması gerektiğine dair artan kanıtlar var. Klinik nörorehabilitasyonda motor öğrenmenin temel unsurları yoğun terapi, tekrarlayan uygulama ve duyusal geri bildirimdir. Dil ve konuşma terapisi alanındaki kapsamlı araştırmalar, kısa bir süre içinde yoğun terapi uygulamasının iletişim bozukluğu olan yetişkinler için daha iyi sonuçlara yol açabileceğini düşündürmektedir.
Yakın tarihli bir çalışma, katılımcıların ardışık 5 gün boyunca yoğun artikülatör çalışması ve minimal pair egzersizleri gerçekleştirdiği güçlendirilmiş artikülasyon terapisinin (BArT) dizartri hastalarında konuşma anlaşılırlığı üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu göstermiştir.
Boost Articulation Therapy (BArT) nedir?
Bilgisayar temelli bir konuşma terapisi yaklaşımı; rehabilitasyon merkezine yapılan yorucu ve zaman alıcı transferlerin sayısını azaltır. Ev ortamlarında konuşma terapisine erişim sağlamak için daha yoğun ve sık uygulama fırsatı sunar.
Sanal dil-konuşma terapisi, danışanlara bireyselleştirilmiş ve özelleştirilmiş bir terapi programı imkânı da sağlar. Bununla birlikte, bu sanal terapi programı yalnızca konuşma terapisinden yararlanmak için yeterli bilişsel, dilsel, motorik ve duyusal (işitsel ve görsel) becerilere sahip dizartrili kişileri hedefler.
Sanal terapi teknolojileri tamamen yeni değil; motor konuşma bozukluğu olan yetişkinler için daha önce de girişimde bulunulmuştur. Sanal terapinin kullanıldığı bildirilen çalışmaların çoğu, afazili yetişkinlere ve işitme bozukluğu olan çocuklara odaklanmaktadır. Dizartrili bireylerin ihtiyaçlarına yönelik otomatik sistemler çok azdır.
Bir Çalışma Örneği:
2007’de araştırmacılar tarafından yapılan bir çalışmada, uzun süredir dizartrisi olan bireyler için bilgisayarlı ve geleneksel terapinin etkileri karşılaştırılmış. Bilgisayar tabanlı program, bireysel konuşma seslerinin doğru üretimini hedefleyen oyunlardan ve fonasyon, perde ve ses düzeyinde alıştırmalardan oluşmuştur. Bilgisayar tabanlı program geri bildirimle bağımsız terapiye izin verir. Bu yaklaşımın, söz konusu grubun konuşma anlaşılırlığını iyileştiren geleneksel terapi kadar etkili olduğu gösterilmiştir.
Materyaller ve Metotlar
Katılımcılar
Geliştirilen program, bilgisayarla çalışmak için yeterli bilişsel, motor ve duyusal (İşitsel ve görsel) becerilere sahip dizartri hastalarını ve/veya koordine olabilecek danışanları hedefler.
Çalışmaya katılabilmek için hastaların yetişkin (>18 yaş), nörojenik kökene bağlı dizartri tanısı almış (Deneyimli bir Dil ve Konuşma Terapisti ve nörolog tarafından onaylanmış), anadili Felemenkçe olan ve Felemenkçe Fonem Anlaşılabilirlik Değerlendirmesi (DIA) üzerinden <%90 puana sahip olmaları gerekiyordu.
Katılımcılar; ciddi görsel veya işitsel problemleri varsa, yazılım programını bağımsız olarak kullanmak için bilgisayar becerileri yetersizse ve 2 aydan daha kısa bir süre önce yoğun bir artikülasyon terapisi izlendiyse eğitimin anlaşılabilirlik değerlendirmesinin temelindeki olası etkilerini dışlamak için çalışmaya dahil edilmemiştir.
Vakalar, Rehabilitasyon ve Multipl Skleroz Merkezi’nde deneyimli bir Dil ve Konuşma Terapisti tarafından çalışmaya alındı. Bu pilot çalışmaya dizartrili toplam 14 vaka katıldı; şiddet düzeyleri algısal olarak Dil ve Konuşma Terapisti tarafından belirlendi.
Tablo 1, katılımcıların özelliklerini gösterir. Her katılımcıya Konuşma Handikap İndeksi (SHI) uygulandı; bu araç, yaşam kalitesinin kendi kendini değerlendirmesidir ve konuşma bozukluğunun biyopsikososyal etkisini ölçer.
Tablo 1. Katılımcıların özellikleri
Görseli Düzenleyin
Yazılım
Tasarım Kriterleri
VAT (Virtual Articulation Therapy: Sanal Artikülasyon Terapisi), gerçek bir dil-konuşma terapisti gibi hareket eden sanal bir terapistin, artikülasyonu ve dolayısıyla konuşma anlaşılırlığını geliştirmek için danışana yoğun bir terapi programı boyunca rehberlik ettiği artikülasyon hataları olan vakalar için tasarlanmış bir yazılımdır. Geliştirilen yazılım bir masaüstü uygulaması olarak çalışır ve herhangi bir bilgisayara kurulabilir. VAT'ın birden fazla rolü ve işlevi vardır: Danışanı motive ve teşvik etmek, net talimatlar vermek, hedef ifadeyi analiz etmek ve konuşmanın otomatik akustik analizine dayalı olarak yeterli geri bildirim sağlamak.
VAT sisteminin geliştirilmesi üç ana adımdan oluşuyor:
1. Artikülasyon terapisi için kapsamlı bir alıştırma veri tabanının geliştirilmesi
2. Vakalara gerekli geri bildirimi sağlamak ve fonolojik hata tespiti için bir algoritmanın uygulanması
3. Bir dizi yeni gelişmenin çekici, vaka dostu bir kullanıcı arayüzüne yerleştirilmesi.
Konuşma seslerinin bütünlüğü, anlaşılırlığın belirlenmesinde önemli bir faktördür. Bu nedenle konuşmanın segmental seviyesinde artikülasyonun doğrudan terapisi temel amaçtır. Bu yaklaşım konuşma bozukluğunu azaltmayı amaçlar ve etkileri bağlantılı konuşmaya da genellenebilir. Kelime anlaşılırlığı ile cümle anlaşılırlığı arasında güçlü bir ilişki önceki çalışmalarda da bulunmuştur.
Konuşma materyalinin iki farklı içeriği vardır:
Dizartrili kişilerde artikülasyon ve fonem anlaşılırlığını geliştirmeye yönelik yoğun terapi programları
Motor öğrenme ilkelerine dayanan terapi programları (artikülatör alıştırma ve minimal pair egzersizlerinden oluşur)
Şekil 1. Müdahale tasarımı
Görseli Düzenleyin
Her programda kelimelerin başlangıç, orta ve son konumda ünsüzün hedef konumuna göre yapılandırılmış dört zorluk seviyesi vardır. Bu, vakanın yoğun bir terapiden geçmesine olanak sağlar.
Daha önceki bir çalışmada, bu yaklaşım (şekil 1), dizartrili bir grup yetişkinde farklı konuşma seviyelerinde anlaşılabilirlikte önemli gelişmelerle sonuçlanmıştır. Önceki çalışmada önerilen kapsamlı, iyi yapılandırılmış ve hiyerarşik uygulama paketi VAT’ta uygulanmaktadır.
Algoritma Seçimleri ve Modifikasyonları
Akustik sinyalden türetilen fonolojik hata tespiti için programdaki algoritmayı kullanmışlardır.
Felemenkçedeki ünsüzleri tanımlamak için yer ve ifade tarzı ile seslendirilen özelliklerin kombinasyonu kullanılmıştır. Bu nedenle, algoritma dile özgü fonolojik özellikler (tablo 2) ile birlikte çağdaş standardın kapsamlı bir bütünü olan Corpus Spoken Dutch'ın okuma-konuşma kısmı kullanılarak yeniden tasarlanmıştır.
Tablo 2. Ünsüzlerin yeri ve artikülasyon şekli
Görseli Düzenleyin
Yeni tasarlanan algoritma, akustik sinyalden fonolojik olasılıkları çıkarır ve artikülasyon terapisi sırasında mevcut fonolojik hataları belirlemek için kullanılır. Ancak sistem, ses düzeyindeki hatanın türü ve derecesi (ekleme, değiştirme, çıkarma veya çarpıtma) ile ilgili net bir bilgi vermez.
Kullanıcı Arayüzü
Terapi programının (VAT) üç aşaması vardır. İlkinde, kullanıcı çalışacağı hedef sesi seçer (şekil 2). Seçim yapıldıktan sonra, sesin (görsel model) doğru üretimine ilişkin açıklama ve örneklerin bulunduğu bir video talimatı verilir. Bu destek, ses üretiminin doğru yolunu kolay, objektif ve yorumlanabilir bir şekilde gösteren anteriordan ve lateralden video kayıtları ile sağlanmaktadır (şekil 3).
Son olarak, alıştırma seti başladığında kelimelerin işitsel modellemesi de sunulur. Hasta hedef kelimeleri tekrarlar ve sistem otomatik olarak sinyali yakalar ve analiz eder.
Şekil 2. Ses seçimi
Görseli Düzenleyin
Ardından, artikülatör kesinlik hakkında ayrıntılı görsel geri bildirim sağlanır. Grafikler, hedef sesin ayırt edici özelliklerinin olup olmadığını gösterir (şekil 4).
İnsan kulağının algılaması ve ölçmesi genellikle zor ile imkânsız olan bu detaylı bilgi, hastaların artikülatör hareketlerin iyileştirilmesinde daha hassas çalışmasına olanak sağlar. Mevcut arka plan gürültüsü durumunda, ayırt edici özelliklerin yanlış sınıflandırılması veya yanlış algılanması meydana gelebilir; bu nedenle, hastaların sessiz bir odada pratik yapmaları ve başa takılan bir kondenser mikrofon kullanmaları tavsiye edilir.
Şekil 4. İşitsel model, egzersizler ve geri bildirim
Görseli Düzenleyin
Çalışma Sonuçları
Eğitimli Hollanda modelleri, tüm eğitimli fonolojik sınıfların tespiti için yüksek doğruluk oranları elde etti. İnsan algılama sürecinin bu istatistiksel yaklaşımı, >%88 (F-puanı) saptama oranlarına sahiptir.
Öğrenme süreci boyunca, dilin sıklıkla meydana gelen konuşma sesleri, seyrek olarak meydana gelen seslerden daha yüksek doğrulukla modellenmiştir. Ancak genel olarak, sonuçların her bir özel fonolojik sınıf arasındaki ayrım için yeterince doğru olduğu kabul edilmektedir.
Tablo 3, eğitim veri seti ve doğrulama veri seti (geliştirme seti olarak da adlandırılır) için modellerin performansını özetlemektedir. Hassasiyet, geri çağırma ve F-skoru performans ölçümleri de sunulmaktadır.
Tablo 3. Felemenkçe için modellerin performansı
Görseli Düzenleyin
GENEL SONUÇLAR
Bu pilot çalışmanın katılımcıları tarafından bilgisayar temelli artikülasyon terapisi uygulanabilir bulunmuştur. Sınırlı bilgisayar becerisine sahip katılımcılar bile çalışmanın sonucunda yüksek doğruluk elde etmişlerdir.
Bu tür yazılımların geliştirilmesi ve tasarlanmasına danışanların dahil edilmesi kullanılabilirlik, e-terapiye katılım açısından oldukça önemlidir. Ayrıca, bu yazılımlar geleneksel yöntemleri desteklerken terapi uygulamalarının yoğunluğunu ve sıklığını artırmak için iyi bir seçenektir. VAT danışanlar için olumlu bir etki ve sağlık tesisleri için uygulanabilirlik sunar.
Editörler: Onur TAKVA, Reyhan DEMİR
Kaynakça
Mendoza Ramos, V., Vasquez‐Correa, J. C., Cremers, R., Van Den Steen, L., Nöth, E., De Bodt, M., & Van Nuffelen, G. (2021). Automatic boost articulation therapy in adults with dysarthria: Acceptability, usability and user interaction. International Journal of Language & Communication Disorders, 56(5), 892-906
