Artikülasyon Bozukluğu ve Fonolojik Bozukluk Üzerine
Bu yazımızda öğrencilerin ayrım yapmakta zorlandığı bir konuyu ele almak istedik. Literatürden elde ettiğimiz bilgileri harmanladık ve sizlere sunduk. Artikülasyon ve fonoloji terimlerini açıkladıktan sonra bu terimlere özgü bozukluklara değindik.
Artikülasyon bozukluğu ve fonolojik bozukluk konuşma sesi bozuklukları terimi altında kullandığımız iki bozukluk türüdür. Konuşma sesi bozuklukları bir dilde izin verilen konuşma seslerini düzenleyen fonetik kurallar da dahil olmak üzere, konuşma seslerinin ve konuşma bölümlerinin algılanması, motor üretimi veya fonolojik gösterimi ile ilgilli zorlukların herhangi birtanesini veya kombinasyonunu ifade eden şemsiye bir terimdir.
Konuşma sesi bozuklukları organik veya fonksiyonel olabilir. Organik konuşma bozukluklarının altında yatan belli sebepler vardır.
Organik Konuşma Sesi Bozuklukları
Nörolojik problemler
Çeşitli travmalar
Algısal problemler
Yapısal ve duyusal nedenler olabilir.
Fonksiyonel Konuşma Sesi bozuklukları ise idiopatiktir. Yani nedeni bilinmez.(1)
Fonksiyonel Konuşma Bozuklukları
Fonksiyonel (işlevsel) konuşma sesi bozuklukları, konuşma seslerinin motor üretimi ile ilgili olanlarını ve konuşma üretiminin dilsel yönleri ile ilgili olanlarını içerir. Geçmişten günümüze kadar bu bozukluklara artükülasyon bozuklukları ve fonolojik bozukluklar denir. Bu iki bozukluk türünü ayırmak çok zor olduğu için birçok araştırmacı veya klinisyen nedeni bilinmeyen konuşma bozukluklarına atıfta bulunurken şemsiye bir terim olan “konuşma sesi bozuklukları” terimini kullanır.
Fonolojik Konuşma Bozukluğu Üzerine
Fonoloji Kavramı
Belli bir dilde seslerin üretimi sırasındaki kuralları, üretimi ile ilgili bilgileri inceleyen ve literatürde “ses bilim” olarak geçen terimdir. Konuşma sırasında anlam değişikliklerine yol açan en küçük birimler olan ”fonemler” ve bunların arasındaki ilişkiyi inceler. Fonemler tek başlarına birer anlam ifade etmeselerde değiştiklerinde anlam değişikliklerin yol açarlar. Örneğin; kal, kar, kay sözcüklerindeki anlam farklılığının nedeni, sözcük sonu pozisyonda bulunan fonemlerin farklılık göstermesidir.Kısacası sesleri, ses kombinasyonları ve ses değişimlerinin neden olduğu anlam çeşitliliklerini incelemektedir. (2)
Tipik Fonolojik Gelişim
Fonolojik (sesbilgisel) yeterlik, dil sistemindeki konuşma seslerini dil bağlamında kurallara uygun kullanmayı bilmektir. Bu anadilin sesbilgisi sistemine ilişkin bilişsel bilginin organizasyonunu içerir.
Fonolojik gelişim aşamaları kendi içinde alt dönemlere ayrılan dört aşamadan oluşmaktadır:
Söz öncesi iletişim (0-12 ay)
Sözcük öğrenme ( 12-24 ay)
Kural öğrenme ( 24ay -5 yaş)
Okur yazarlık ( 5 yaş- ergenlik )
Tipik fonolojik gelişim sürecinde kullanılan bazı konuşma üretme şekilleri bırakılarak ilerlenilir. Bu sürece fonolojik işlemleme denir. Fonolojik işlemleme sürecindeki çocuklarda belli yaşlarda bize yanlış gelen bazı konuşma hataları çocuklar için normaldir fakat bu hataların bırakılma yaşları vardır. Bu yaşlarda bırakılmadıkları takdirde belli problemlere yol açabilirler.
Çocuklarda %90 fonolojik işlemlemlemelerin sonlanma yaşları aşağıda gösterilmiştir: (2)
( 2;6: 2 yaş 6 ay şeklinde okunabilir)
2;6 Durak Sürtünmelileştirme
2;6 Artlaştırma
2;6 Sürtünmelileştirme
2;6 Seslerin Yerini Değiştirme
3;0 Damaksıllaştırma 3;0
Önleştirme 3;0 Hece Yitimi
3;6 Ünsüz Düşmesi
3;6 Benzeşim İşlemleri
3;6 Ötümlüleşme/Ötümsüzleşme
3;6 Duraklaştırma
5;0 Ünsüz Öbeği Daralması
5;6 Akıcıların Değiştirilmesi
Fonolojik Konuşma Sesi Bozukluğu
Fonolojik bozukluk, dil kurallarına ait bilgiyi (ses bilgisini) edinme güçlüğüdür. Fonolojik gelişim sürecinde çocuklar yetişkin ses sistemini öğrenirken birçok hata yaparlar. Konuşma seslerinin üretimi doğru olsa da hedef sözcükte ses dizimi hataları, seslerin yerlerinin değiştirebilmesi ya da sesleri atlanması durumu gözlenebilmektedir.(2) Ayrıca zayıf fonolojik farkındalıkta fonolojik konuşma bozukluklarının altında yatan başlıca sebeplerindendir. Bu yüzden fonolojik konuşma bozukluğu olan vakalarda fonolojik farkındalık çalışmakta oldukça önemlidir.(3)
Fonolojik konuşma bozukluğu yazının giriş bölümlerinde de bahsedildiği üzere fonksiyonel ve nedeni tam olarak bilinmeyen bir bozukluktur. Bu bozukluğun nedeni tam olarak bilinmesede öngörülebilir hatalar ile kendini gösterir.(1)
Tutarlı Fonolojik Bozukluk
Bir ses sözcüğün her pozisyonunda üretilemiyorsa tutarlı fonolojik bozukluktan bahsedilebilir. Tutarlı fonolojik bozukluğa sahip çocuklarda bir veya birden fazla girişimsel olmayan, olağan dışı hatalar gözlenmekle beraber gecikmiş veya yaşına uygun gelişimsel hatalar da görülebilmektedir. Bu grup KSB olan çocukların yaklaşık %20’sini oluşturmakta ve fonemik güçlük yaşadıkları belirtilmektedir.(2)
Tutarsız Fonolojik Bozukluk
Bu grupta yer alan çocukların fonemik güçlük yaşadıkları ve hiçbir oromotor güçlüğe sahip olmamalarına rağmen konuşma üretiminde çoklu hata tipleri sergiledikleri gözlenmiştir. Yapılan hatalar; alışılmadık, tutarsızdır ve bireylere özgüdür. Aynı sözcük birden fazla tekrar edildiğinde bile farklı üretilebilir ve sözcüğün üretimindeki değişkenlik oranı % 40 veya daha fazladır . Bu grup KSB’si olan çocukların yaklaşık % 10’unu oluşturmaktadır. (2)
Artikülasyon Bozukluğu Üzerine
Ses, respirasyon ve fonasyon dizisi ile oluşarak artikülatör yapılara geldiğinde şekillenir. Diş, dil, dudaklar, sert ve yumuşak damak yapılarına gelen ses son şeklini alır ve bu yapılara da artikülatör yapılar denir. Artikalatör yapıların ses şekillendirme işlemine ise artikülasyon denir.(4)
Artikülasyon, karmaşık birçok hareketin uygun zamanlama ve doğru konumlama ile yapılabilmesine bağlıdır. Akciğerlerden gelen havanın gırtlakta sese dönüşmesinin ardından damak, çene, dil, dişler ve dudaklar yardımıyla sesler konuşma sesi karakteri kazanır. Anatomik, fizyolojik, duyusal ve nörolojik herhangi bir nedene bağlı olarak bu süreçte yaşanan aksaklıklar artikülasyon bozukluklarına yol açar (5).
Artikülasyon bozukluğu; nörolojik, organik veya fonksiyonel nedenlerle artikülatör organların hareketlerinin kontrol edilememesine bağlı olarak ortaya çıkan konuşma bozukluklardır. Konuşma sesi üzerindeki hatalara odaklanır ve nedeni tam olarak bilinmez.(5)
Artikülasyon bozukluğunda sesler üzerinde yapılan hatalar ses dağarcığında yer almamaktadır. Vakaların ses hataları fonolojik bozukluktaki gibi herhangi bir sesin yerine başka bir sesin kullanılarak telafi edilmesi ile olmaz çünkü üretilirken hata yapılan ses vakanın ses dağarcığında yoktur. Fonolojik bozukluk, doğru sesin seçilememesi kaynaklıdır. diğer bir ifadeyle seslerin şekillendirilme becerisinde sorun yoktur.Örneğin artikülasyon bozukluğunda /süt/ yerine /lüt/ benzeri bir üretim yapabilirken fonolojik bozuklukta /k/ sesini sözcük başında kullanmayı öğrenemediği için /kapı/ yerine /tapı/ derken, sözcük içinde söyleyebilir.(6) Artikülasyon ve fonolojik bozukluklar bir arada ya da ayrı ayrı olmak üzere çeşitli organik ses bozuklukları ya da saf KSB(konuşma sesi bozukluğu) şeklinde görülebilirler.
Artikülasyon sorunları yaşayan bireylerin fonetik güçlük yaşadıkları ve spontan konuşma ve taklit sırasında, aynı sesin izole üretiminde ve tüm fonetik bağlamlarında bozulma (distortion), atlama (omission) ya da yer değiştirme (substitution) işlemleri yapabilirler. Artikülasyon bozukluğu; fonksiyonel KSB’si olan tüm çocukların yaklaşık %12’sinde gözlenmektedir. (2)
Artikülasyon Bozukluğu ve Fonolojik Konuşma Bozukluğu Terapileri Üzerine
Fonolojik konuşma bozukluğu ve artikülasyon bozukluğu terapilerinin her ikisinde de basit işlemlerden kompleks işlemlere doğru gidilir. Fonolojik konuşma bozukluğunda fonolojik farkındalık, üretim ve genelleme dizesi şeklinde çalışılırken artikülasyon bozukluğunda da hedef ses için izole, hece, kelime, cümle ve cümlelerde doğru bir şekilde ayırt etme şeklinde çalışılır. Artikülasyon terapilerinde de yine duyusal algısal eğitim farkındalık düzeyinde çalışıldıktan sonra seslerin hangi konumlara yerleştirildiği çeşitli yöntemler ile gösterilir. (3)
Kaynaklar:
1.https://www.asha.org/practice-portal/clinical-topics/articulation-and-phonology/
2.Pehlivan, Beyza. "Erken Koklear İmplantasyon Yaşının Konuşma Sesi Bozukluğu Şiddetine veKonuşma Anlaşılırlığı Düzeyine Olan Etkisinin İncelenmesi." (2021).
3.Lousada, M., et al. "Phonological and articulation treatment approaches in Portuguese children with speech and language impairments: a randomized controlled intervention study." International Journal of Language & Communication Disorders 48.2 (2013): 172-187.
4.GÖNÜL, Dt Neşe, and A. R. U. N. Tülin. "Ortodontik Anomaliler ve Konuşma Bozukluğu İlişkisi The Relationship between Speech Disorders and Orthodontic Abnormalities." Turkish Journal of Orthodontics 24 (2011): 74-80.
5. 6-10 yaş arası artikülasyon bozukluğu olan çocukların akademik becerilerinin normal öğrencilerle karşılaştırılması / Whether there is a relationship between their academic skills and the level of articulation of children in 6-10 age range who have articulation disordersYüksek Lisans Türkçe 2016 73 s.
6. Topbaş, S. (2006). Türkçe Sesletim-Sesbilgisi Testi: Geçerlik-Güvenirlik ve Standardizasyon Çalışması. Türk Psikoloji Dergisi, 21(58), 39-56.
